Dhaktar u dhashay waddanka Shiinaha oo isku dayay inuu digniintii ugu horreysay kasoo saaro halista caabuqa dilaaga ah ee coronavirus, markii ugu horreysay ee uu dillaacay, ayaa ugu dambeyn u geeriyooday isla cudurkaas oo markii dambe ku dhacay, sida ay sheegeen warbaahinta dalkaas.

Li Wenliang wuxuu ka mid ahaa dhakhaatiirta ka howlgaleysay isbitaalka guud ee magaalada Wuhan, wuxuuna digniinta ku saabsan cudurkan saaxiibadiisa shaqada u diray 30-kii bishii December ee sanadkii lasoo dhaafay.

Booliska ayaa markaas ka dib ku booqday gurigiisa waxayna ku amreen inuu joojiyo digniintaas, maadaama ay mas’uuliyiintu doonayeen in la qariyo warka ku saabsan caabuqaas cusub.

Coronavirus ayaa hadda galaaftay nolosha in ka badan 560 ruux, wuxuuna soo ritay dad kor u dhaafaya 28,000 oo reer Shiine ah.

Caabuqan ayaa sababa xanuun saameyn xoog leh ku yeesha habsami u socodka neef mareenka, calamadihiisuna waxay inta badan ka billowdaan qandho, kaddibna waxaa kusii xigsada qufac angagan.

Inta badan dadka uu haleelay ayey u badan tahay inay kasoo kacaan – iyagoo noqonaya sida inuu hargab ku dhacay oo ay ka reysteen.

Maxay tahay Sheekada ku saabsan dhakhtarkan?

30-kii bisha December wuxuu farriin u diray dhakhaatiirta ay shaqa wadaagga yihiin isaga oo farriintiisa ku sheegay cudurka dillaacay waxa uu yahay, si ay isaga ilaaliyaanna ay xirtaan dharka iyo qalabka cudurkaasi looga hortagi karo.

Balse dhakhtarku xilligaasi ma ogeyn in cudurkaasi uu yahay caabuqa cusub ee coronavirus.

Waxaa xilligaaasi la sheegayay in cudurka uu ka yimid suuqa lagu iibiyo hilibka xayawaannada badda, oo ku yaalla Wuhan, iyada oo bukaanada cudurka laga helayna Isbitaalka lagu karantiilay.

Afar maalmood kaddib waxaa u tagay mas’uuliyiin ka socday xafiiska sirdoonka bulshada iyaga u sheegay inuu saxiixo warqad ay sideen. Waxaana warqadda inuu saxiixa laga dalbaday lagu soo eedeeyey “Inuu warar been abuur ah oo khaldan faafinayay” taasoo wax u dhintay “xasiloonida bulshada”.

“Waxaan kaaga digeynaa: haddii aad ku sii socota bulshada inaad marin habaabiso, dhaqan xumida iyo inaad falkan sharci darrada ku sii socoto in caddaaladda lagu horgeynayo ma fahantay? Warqadda qaybteeda hoosana Dr Li ayaa ku qoray “Haa, waxa aad iga dalbateen waan sameeynayaa.”

Wuxuu Dr Li ka mid yahay siddeed qof oo ay booliska baaritaan ku sameeyeen oo ay ku eedeeyeen “iney baahiyeen warar aan jirin”.

Dhammaadkii bishi January Dr Li wuxuu barta xiriirka bulshada ee Weibo ku daabacay nuqul ka mid ah warqadda ay booliska u geeyeen, isaga oo weliba sharraxaad ka bixiyay waxa dhacay. Waxyar kaddibna laamaha ay quseyso wey ka raalligeliyeen wixi dhacay isaga oo sheegay iney raalli gelintooda la soo daaheen.

Markii uu 10-kii January warqadda soo dhigay bartiisa Weibo wuxuu billaabay inuu qufaco, maalintii xigtayna xummad ayaa qabatay, laba maalin kaddibna isbitaalka ayaa la dhigay. Sidoo kale waalidiintiisa oo iyaguna bukooday waxaa la dhigay isbitaalka.

10 maalmood kaddib oo ku beegneyd 20-ka January Shiinaha wuxuu shaaaciyey inuu dalkiisu ka dillaacay cudurka coronavirus, islamarkiina waxaa billowday howlaha gurmadka.

Dr li wuxuu sheegay in marar badan laga baaray cudurka Cornovirus balse baaritaannada lagu sameeyey oo dhan looga waayay cudurka.

30-kii bishii January wuxuu mar kale baahiyey farriin: “Baaritaan kale oo lagu sameeyey ayaa lagu ogaaday inuu cudurkii uu markii ugu horreysay ka digayay haleeyay, kaddibna sidaa ayaa dawo loogu billaabay.”

Farrinta ugu dambeysay ee uu baahiyeyna kumannaan dad ah ayaa ka tala dhiibtay iyada oo dad badanna ay taageero u muujiyeen.

Diyaaradaha nooca dagaalka ee Israa’iil ayaa gantaallo la beegsaday bartilmaameedyo ka ag dhow caasimadda Dimishiq, sida ay shaaciyeen warbaahinta dowladda ee dalkaasi Siiriya.

Wakaaladda wararka ee Sana ayaa sheegtay in qalabka difaaca hawadu uu iska caabbiyey inta badan gantaalladii, laakiin sideed qof ay ku dhaawacmeen duqayntaasi.

Kooxaha korjoogtaynta ayaa sheegay in duqeyntu ay gaadhay goobihii milatariga Suuriya iyo qaar ka mida maleeshiyaadka ay taageerto Iran, halkaasna ay ku dhinteen 12 dagaallame.

Israa’iil wax faahfaahin ah kama bixinin, laakiin waxay qiratay inay boqolaal duqeymo ka fuliyeen Suuriya sannadihii ugu dambeeyay si ay u joojiyaan xoogaysiga awoodda milateri ee Iiran.

Iiraan iyo xulafadeeda, oo ay ku jiraan dhaqdhaqaaqa Xisbullah ee Lubnaan, waxay taageerayaan xoogag daacad u ah madaxweyne Bashar al-Assad, kolka la eego dagaalka sokeeye ee waddankaasi ka socda.

Warbaahinta Sana, oo soo xiganaysay ilaha militariga Suuriya ayaa sheegay in diyaaradaha dagaalka ee Israa’iil ay kor duulayaan Lubnaan isla markaana ay qabsadeen buuraha Golan, isla mar ahaantaana laba gantaalna ay ku garaaceen koonfurta Suuriya gelinkii hore ee Khamiistii.

Hay’ad u doodda xuquuqda aadamaha ee Suuriya, oo fadhigeedu yahay dalka Ingiriiska, ayaa sheegtay in duqeyntaasi ay ku dhinteen todobo dagaalyahan oo ajaanib ah, kuna sugnaa aagga Kiswa, oo ah koonfurta Dimishiq, iyo shan xubnood oo Suuriyaan ah oo ka mid ah koox taageersan Iiraan oo iyana ku sugnaa Izra, oo ku taal gobolka Deraa.

Toddobaadyadii la soo dhaafay askarta Suuriya, oo ay taageerayaan maleeshiyaad ay taageeraan Iran iyo Ruushka, ayaa qabsaday tobannaan magaalooyin iyo tuulooyin ah oo ku yaal waqooyi-galbeed ee waddankaasi, oo ah meesha ugu dambeysay ee xoogagga mucaaradka ku ah Madaxweyne Assad ay haysteen.

Saynisyahano ka badan kun ayaa cilmibaaris ay soo bandhigeen ku muujiyay markii ugu horreysay sawir faahfaahin dhammeystiran ka bixinaya cudurka kansarka.

Saynisyahanadu waxay sheegeen in kansarku u dhigmo sawir ka kooban boqol kun oo qeybood, iyagoo intaa ku daray in wixii maanta ka horreeyay aan wax xog iyo ogaal ah loo lahayn 99% qeybaha uu ka kooban yahay kansarka.

Cilmibaaristan oo ah tii ugu mugga weyneyd ee lagu sameeyo kansarka ayaa lagu daabacay joornaalka Nature lagu magacaabo. Waxayna sawir iyo tilmaam buuxa ka bixineysaa qeybaha kansarka oo dhan.

Waxay cilmibaaristu fududeyneysaa in bukaan walba loo qoro daawo u gaar ah nooca kansar ee laga helay, iyo in xilli hore la ogaado kansarka haya qofka. Cilmibaaristu waxay salka ku heysaa natiijada iyo daraaseyn lagu sameeyay 2,658 kiis oo kansar ah.

Kansarka waa nooc cudur ah oo ku dhaca unugyadeenna caafimaad qaba ilaa ugu dambeyn ay u koraan oo ay u kala baxaan si aan xakamayn lahayn. Habka korriimo ee kansarka waxaa laga ogaadaa noocyada tilmaamaha hidda-sidaha ee loogu talagalay dhisidda borotiinka jidhka.

“Taasi waa kaliya 1% hiddo-sheegga (genome) oo dhan,” ayuu yiri Dhakhtar Lincoln Stein, oo ka tirsan Machadka Kansarka ee Ontario. Wuxuu intaa ku daray in dhakhaaatiirtu aysan wax badan ka ogaan karin marka ay daweynayaan bukaanada saddex meelood meel. Taa waxaa ugu wacan in aysan suurtogal ahayn in la ogaado sababta kansarku u haleelay unagyadooda.

Cilmibaaristu waxay muujineysaa in kooxo saynisyahanno ah oo ku kala sugan 37 dal ay ku qaadatay in ka badan toban sanno si ay u fahmaan 99% qeybaha kansarka.

Saynisyahanadu waxay intaa ku dareyn in kansarku uu yahay mid cakiran, oo ay horseedi karaan kumanaan waxyaabood oo isbiirsada. Laakiin waxay sidoo kale sheegeen in uu jiro meel uu ka nugul yahay kansarka oo lala bartilmaameedsan karo daawooyinka la dagaallama waxyaabaha kordhiya fiditaankiisa iyo koriimadiisa ba.

“Waxa ugu weyn ee aan dooneyno waa in aan adeegsanno teknoolijiyada si aan u helno daawooyin la falgali kara nooca kansar ee bukaan walba uu qabo,” ayuu yiri dhakhtar Peter Campbel, oo ka tirsan Machad Wellcome Sanger.

Saynisyahannada daraaseeyay kansarka waxay sidoo kale abuureen hab lagu ogaado kansarka qarsoon xilli hore. Waxay muujiyeen in in kabadan shan meelood meel ka mid ah kiisaska kansarka ay ku jiraan jirka bukaanka kahor sanado inta aanan baadhitaanka lagu ogaan kansarka.

“Waxaan abuurnay hab xilli hore lagu ogaan karo dhammaan noocyada kala duwan ee kansarka,” ayuu yiri Dr Peter Van Loo, oo ka socda Machadka Francis Crick.

Wuxuu intaas raaciyay: “Habkan cusub wuxuu ka dhigan yahay inay hadda suurtogal tahay in la abuuro hab cusub oo lagu baaro kansarka taas oo muujin karta astaamaha kansarka xilli hore.”

Warar lagu kalsoon yahay oo ay heshay ayaa sheegaya in galabta magaalada Muqdisho lagu xiray guddoomiye ku-xigeenka gobolka Gedo Sheekh Maxamed Xuseen Isxaaq ‘Alqaadi” iyo guddoomiyaha degmada Baardheere ee Jubbaland Ismaaciil Qorrax.

Labadaan mas’uul oo ah kuwa kaliya ee taageersan Jubaland, islamarkaana ka tirsan maamulka gobalka Gedo, ayaa maanta la keenay Muqdisho kadib cadaadis ay saartay dowladda Somalia, sida ay noo sheegeen mas’uuliyiin ka tirsan Jubbaland.

Markii ay kasoo degeen garoonka Aadan-Cadde ayaa waxaa la wareegay ciidan ka tirsan booliska Soomaaliya, kuwaas oo xabsiga u taxaabay.

Sababta Taliyaha qeybta 43-aad ee xooga dalka loogu diray mas’uuliyiintaan si uu u keeno Muqdisho ayaa ah in ay ka tirsanyihiin ciidanka xoogga dalka, isla markaana ay isaga hoos tegayeen.

Gabi ahaanba gobolka Gedo oo ka mid ah gobollada uu ka arrimin jiray maamulka Jubbaland ayaa gacanta u galay dowladda federaalka, kadib markii ay ku daadisay ciidamo ay diyaarado uga daabushay magaalada Muqdisho ee caasimadda dalka.

Shir ay maanta magaalada Kismaayo ku yeesheen golaha wasiirada Jubbaland ayaa looga hadlay ciidamada ay dowladda federaalka toddobaadyadii dhowaa ku daabuleysay, isla markaana qabsaday inta badan gobolka Gedo.

Qoraal kasoo baxay golaha wasiirada Jubbaland ayaa lagu sheegay in dowladda dhexe ay “faro-gelin qaawan” ku hayso dowlad goboleedka Jubbaland ayna “weerar qaawan kusoo qaaday” gobolka Gedo.

Sida lagu sheegay qoraalka, golaha wasiirada Jubbaland ayaa go’aan ku gaaray inay heegan buuxa geliyaan ciidamada kala duwan ee dowlad goboleedka Jubbaland, si looga hortago, baa la yiri “weerarada qaawan ee ay dowladda federaalku kusoo qaaday Jubbaland.”

Magaalada Muqdisho ee caasimada dalka Soomaaliya, waxaa lagu soo dhaweeyey isimo ka tegay gobolada Sool, Sanaag iyo Ceyn.

Isimadan ayaa kala ahaa Ugaas Maxamuud Cabdullaahi, Garaad Cabdisalaan Xasan iyo Suldaan Siciid Cismaan Cali, waxaana garoonka diyaaradaha Muqdisho ku soo dhaweeyey wasiiro iyo xildhibaano ka tirsan dowladda Soomaaliya.

Wasiirka Kalluumeysiga iyo Kheyraadka badda Soomaaliya Cabdullaahi Bidhaan Warsame oo ka mid ahaa mas’uuliyiintii soo dhaweeyey isimadan ayaa sheegay in odayaasha dhaqanku ay door-muuqda ku leeyihiin dowladnimada Soomaaliya.

Suldaan Siciid Cismaan Cali oo u hadlay isimada ayaa ka mahadceliyey soo dhaweynta loo sameeyey, wuxuuna sheegay in ay dib ka sheegi doonaan u jeedada ay u yimaadeen Muqdisho.

Sidaan oo kale waxaa dhawaan Muqdisho gaaray isimo isugu jira Puntland iyo dowlad degaanka Soomaalida, kuwaas oo u tagay arrimo ay ka mid yihiin dhameynta heshiis beelo walaalo ah ay horey ugu gaareen degaanka Dhumay ee gobolka Sool.

Isimadan maanta gaaray Muqdisho ayaa wararku tilmaamayaan in ay qeyb ka noqon doonaan qorshahaas.

Dowladda Puntland ee Soomaaliyeed, ayaa maanta oo Khamiis ah albaabada u laabtay xafiiskii Guddiga Doorashooyinka dowladda Federaalka Soomaaliya, uu ku lahaa magaalada Garoowe ee caasimadda Puntland.

Qoraal ka soo baxay Xafiiska Wasiirka Arrimaha Gudaha dowladda Puntland Maxamed Cabdiraxmaan Dhabancad, ayaa lagu wargeliyay Maamulka Gobolka Nugaal, in Wasaaraddu ay xirtay Xafiiskii Guddiga Doorashooyinka dowladda Federaalka Soomaaliya uu ku lahaa Garowe, laga bilaabo maanta oo ku beegan 6 February 2020.

Qoraalka ayaa sidoo kale lagu wargeliyay dhammaan Guddoomiyaasha gobollada iyo Degmooyinka Puntland, in ilaa iyo amar dambe Guddiga Doorashooyinka heer Federaal, aysan wax shaqo ah ka qaban Karin Gobollada iyo Degmooyinka Puntland.

Madaxwaynaha dowlad gobaleedka Galmudug Axmed Cabdi Kaariye ee Maalma ka hor lagu doortey Dhuusamareeb ayaa Maanta waxaa uu halkaasi kula kulmey Saraakiisha Ciidamada AMISOM ee ka howlgalla Galmudug gaar ahaan kuwa Itoobiya.

Kulanka ayaa waxaa uu ahaa mid Madaxweyne Qoor Qoor uu uga mahad celinayay Saraakiisha Ciidamada AMISOM doorka ay ka qaateen Sugida Amniga intii ay socdeen howlaha doorashooyinka.

“Waxaan kulan mahad celin ah kula qaatay xarunta Madaxtooyada Galmudug Taliyayaasha Ciidamada Amisom ee ku sugan Deegaanada Galmudug waxa aana uga mahadceliayay shaqada adag ay u hayaan bulshada ku dhaqan deegaanada Galmudug ayuu yiri”Madaxweyne Qoor Qoor.

Sidoo kale Madaxweynaha Galmudug ayaa Saraakiisha Ciidamada AMISOM ee ka howlgalla deegaannada Maamulkaas waxaa uu kula dardaarmey sidii loo xoojin lahaa Amniga deegaanada Galmudug gaar ahaan amniga Caasimmadda.

Saakay ayay aheyd markii Madaxwaynaha dowlad gobaleedka Galmudug Axmed Cabdi Kaariye uu Magaalada Dhuusamareeb kula kulmey qaar kamid ah Dhalinyarada Galmudug,isaga oo kala hadlay sidii ay Maamulka ula Shaqeyn lahaayeen.

Gudoomiyaha Guddiga Madaxbanaan ee Doorashooyinka Qaranka Xaliima Ismaacil Ibraahim ayaa maanta Xarunta dhexe ee guddiga kula kulantay safiirka Sweden u fadhiya dalka Soomaaliya Mudane Staffan Tillander.

Soo dhawayn ka dib gudoomiyaha ayaa warbixin ka siisay safiirka hawlaha u diyaar garowga doorashooyinka dhici doono dabayaaqada sandkaan 2020 iyo sida uu GMDQ ugu diyaar garoobay fulinta doorasho qof iyo cod ah.

Safiirka iyo gudoomiyaha Guddiga ayaa bogaadiyay shaqada wanaagsan ee labada aqal ka qabteen sharciga doorashooyinka, iyadoo Golaha Shacabka uu horey u soo ansixiyay Sharciga Doorashooyinka halka Aqalka Sare na la filaayo in uu dhawaan ansixiyo.

Safiirka ayaa bogaadiyay shaqada wanaagsan ee guddiga uu ka qabtay u diyaargarowga hawlaha doorashada sidoo kalana waxa uu sheegay in dowladda Swedan ay diyaar u tahy taageerada hawlaha guddiga si uu xaqiijiyo doorashada qof iyo cod ah oo Soomaaliya ka dhacdo.

Ugu danbayn gudoomiya Xaliima ayaa u mahadcelisay dowlada Sweden sida ay u garab taaganyihiin hawlaha dowlad dhisidda Soomaaliya oo arimaha doorashooyinkana qayb ka yihiin.

Faarax Macalin oo horey u ahaa guddoomiye ku-xigeenka baarlamanka Kenya ayaa ka hadlay dhaq-dhaqaaqyada ay ciidamada Kenya ka wadaan Gobolka Gedo.

Faarax Macalin ayaa ku baaqay in si deg deg ah ciidamada Kenya ee ka tirsan Howlgalka Midowga Africa looga saaro gudaha Soomaaliya.

Faarax Macalin ayaa Dowladda Kenya ku eedeeyey inay ku guuldareystay sugidda Amniga, isagoo xusay in Ardayda iyo Macalimiinta Kenya ay dhibaato xoog leh kala kulmaan weerarada ay Al-Shabaab ka fuliyaan gobolo ka tirsan Kenya.

Wuxuu sheegay inaysan suurtagal aheyn in Ciidamada Kenya oo ilaalin la’ amniga dalkooda ay nabad ilaalin u joogaan gudaha Soomaaliya.

Faarax ayaa tilmaamay in Amniga dalka Kenya uu aad u liito marka loo fiiriyo 11 sano ka hor inta aysan ciidamada Kenya galin gudaha Soomaaliya.

Arrinta ugu xasaasisan oo uu sheegay Faarax Macalin ayaa ah in ujeedada ay Ciidamada Kenya u joogaan Soomaaliya ay tahay sidii ay si sharci darro ah uga ganacsan laahayeen Dhuxusha iyo Sokorta sida uu hadalka u dhigay.

Dowladda Kenya ayuu sheegay in markii hore ay sheegtay in ujeedada ay ciidamadeeda u geyneeyso Soomaaliya tahay in laga sugo amniga Kenya balse wuxuu xusay inay hadda arrinta kasii dartay oo amnigii uu faraha baxay.

Hadalka Faarax Macalin ayaa kusoo aadayo xilli ay Shalay Dowladda Soomaaliya soo saartay qoraal ay ku sheegtay inay ka xun tahay faragelin siyaasadeed iyo mida amni oo ay Kenya  ka waddo gudaha Soomaaliya.

Qoraal kasoo baxay wasaaradda warfaafinta Soomaaliya ayaa lagu sheegay in faro-gelintaas “aysan u wanaagsanayn xiriirka labada dal iyo shacab ee walaalaha iyo deriska ah, iyo xal u helida mushkiladaha gobolka ee ay ka mid tahay la-dagaalanka Argagixisada.”

Halkaan hoose ka akhriso qoraalka uu Faarax Macalin soo dhigay bartiisa Twitter-ka 

Aqalka Odayaasha Mareykanka ayaa Madaxweye Donald Trump ka bariyeelay gole joojinta iyo maxkamadeynta madaxweynaha, iyadoo ay arrintaan ka dhigan tahay inuu fashilmay iskudaygii lagu doonayey in Trump xilka looga qaado.

Aqalka Odayaasha oo ay ku xoogan yihiin xisbiga Trump ee Jamhuuriga ayaa ka codeeyey eedihii loo soo jeediyey Trump ee ahaa inuu si xun u adeegsaday awoodda isla markaasna uu hor istaagay shaqadii Congress-ka Mareykanka.

Bishii December  ee sanadkii tagay Xisbiga Dimoqraadiga ayaa Trump dusha kaga tuuray eedo la xiriira in uu cadaadis saaray Madaxweynaha Ukraine Volodymyr Zelensky si meel looga dhaco sumcadda ninka kula tartamay doorashooyinkii dhacay sanadkii 2017.

Bisha November sanadka 2020, Trump ayaa noqonayo madaxweynihii ugu horeeeyey ee gala doorashooyin madaxtinimo kadib markii loo maxkamadeeyey in laga tuuro xilka.

Codbixintiisii taariikhiga ahayd ee Arbacadii, golaha guurtida ayaa go’aansaday inuusan xilka ka qaadin madaxweynaha 45-aad ee Mareykanka iyadoo lagu soo oogay eedeymo la xiriira xiriirka kala dhaxeeyay Ukraine.

52 mudane oo Jamhuuri ah ayaa codka “MAYA” ugu coddeeyay qodobka koowaad ee Trump lagu eedeeyay, halka 48 mudane ay oggolaadeen.

53 mudane oo Jamhuuri ah ayaa codka “MAYA” ugu coddeeyay qodobka labaad ee Trump lagu soo eedeeyay, halka 47 kalena ay oggolaadeen.

​Mitt Romney ayaa noqday mudanaha kaliya ee Jamhuuriga ka tirsan ee la saftay mudanayaasha dimoqraadiga kaddib markii “HAA” ugu codeeyay qodobka koowaad ee dhigayay in madaxweynuhu uu ku takri falay awooda.

Haddii Madaxweyne Trump lagu xukumi lahaa labada eed ee loo soo jeediyey, wuxuu xafiiskiisa ku wareejin lahaa ku xigeenkiisa Mike Pence, wuxuuna xilka ku weyn lahaa seddex meelood laba meel.

Siduu Trump uga falceliyey?

Madaxweyne Trump oo raadinayo in mar labaad loo doorto madaxweynaha Mareykanka afarta sano ee soo socoto marka la gaaro 3 Bisha November ayaa had iyo jeer beeniyo inuu wax qalad ah galay.

Trump oo ku jiro ololihiisa dib u doorashada ayaa war qoraal ah oo ay soo saareen Kooxda qaabilsan Ololaaha waxaa lagu yiri “Madaxweyne Trump gebi ahaanba waa la bariyeelay, haatana waxaa la joogaa waqtigii dib loogu noqon lahaa danaha dadka Mareykanka, xisbiga Dimoqraadiga ayaa isku dayey inuu xilka ka qaado”.