Xaysimo

“Waa arrin cajiib ah oo lagu qoslo. Waxaan wax ka barannaa waxyaabo badan oo aynaan sameynin, balse waxba kama baranno waxyaabaha aan sameyno xilli kasta: sida neefsashada”.

Waxaa sidaas tiri Andien, oo ah fannaanad caan ka ah dalka Indonesia iyo meelo badan oo ka tirsan caalamka.

Waxay Andien ka yaabsatay taageerayaasheeda markii ay barteeda Instagram-ka kusoo daabacday sheeko ku saabsan habka ay u neefsato.

Qoraalkeeda ayey soo raacisay sawirro muujinaya iyada, seygeeda iyo cunugooda oo 2 jir ah, iyagoo dhammaantood ay sharooto uga dhaggan tahay afka.

Waxay shaaca ka qaaday in qoyskeedu ay saddexdii bilood ee lasoo dhaafay sameynayeen wax la yiraahdo Buteyko.

Arintan ayaa ku saabsan sidii loo hormarin lahaa caafimaadka dhinaca neefsashada, waxaana uu qofka ku khasbanaanayaa inuu habeenkii afka sharooto ku dhajisto marka uu seexanayo.

Andien waxay sheegtay in farsamada Buteyko ay ka caawisay inay hesho hurdo fiican, ayna ka joojisay dhibaatooyinka ay ka mid tahay inay dhuunta qallasho iyo waliba in uu u hagaagay caafimaadkeeda dhinaca neefsashada.

Hase yeeshee, in afka sharooto lagu dhajisto maxay tareysaa, mase u wanaagsan tahay caafimaadka?

Waa maxay Buteyko?

Farsamada loo yaqaanno Buteyko waxaa markii ugu horreysay lasoo hindisay sanadihii 1950-meeyadii.

Qofkii ugu horreeyay ee soo bandhigay waxa uu ahaa dhaqtar u dhashay Ruushka oo lagu magacaabi jiray Konstantin Pavlovich Buteyko, kaasoo sida muuqata farsamadan loogu magac daray.

Wuxuu aaminsanaa in dhibaatooyinka la xiriira dhinaca neefsashada, gaar ahaan xanuunka ay soomaalidu u taqaano ‘neefta’ ay yihiin kuwo ka yimaada sida uu qofku u neefsado.

Sidoo kale waxa uu dhakhtarkaas aaminsanaa in dadka xanuunnadaas qaba, haddii loo sheego hab ay sanka kaliya uga neefsan karaan, ay dhibaatooyinka dhinaca sanbabbada ka bixi lahaayeen.

Ku dhawaad 70 sano kaddib, farsamadaas ayaa wali caan ka ah meelo badan oo ka mid ah caalamka.

Dadka isticmaala farsamada Buteyko ayaa ilaa hadda si weyn u rumeysan in habka kaliya ee habeenkii sanka looga neefsan karo ay tahay in afka sharooto la isaga dhajiyo.

Dowladda Tunisiya ayaa baddashay xeerka islaamiga ah ee haweenka muslimiinta ah ka mamnuucaya inay guursadaan ragga aan muslimiinta ahayn.

Haweeney afhayeenad ah oo u hadashay madaxweynaha dalkaas Beji Caid Essebsi ayaa ku dhawaaqday arrintan waxayna dumarka ugu hambalyeysay helitaanka “xorriyadda ku saabsan in qof walba uu guursado qofkii dookhiisa ah”.

Ilaa hadda, nin walba oo aan muslim ahayn haddii uu damco inuu guursado haweeney reer Tunisia ah oo muslimad ah, wuxuu ku khasbanaan jiray inuu soo islaamo, islamarkaana uu soo bandhigo shahaado caddeyn u ah inuu diinta islaamka qaatay.

Dalka Tunisia oo 99% muslim ah ayaa lagu tilmaamaa inuu ka mid yahay dalalka carabta ee horumarka ugu weyn ka gaaray ilaalinta xuquuqda haweenka.

Isbaddalka cusub ee lagu sameeyay sharciga ayaa yimid kaddib markii uu madaxweyne Essebsi ku dadaalay in meesha laga saaro xeerka xaddidaya guurka haweenka muslimiinta ah ee waddankaas, kaasoo la meel mariyay sanadkii 1973-kii.

Khudbad uu bishii lasoo dhaafay ka jeediyay munaasabadda dabaaldagga maalinta haweenka ayuu ku sheegay in xeerka xaddidaya guurka “uu caqabad ku noqday xuquuqda uu qofku u leeyahay inuu dookhiisa guursado”.

Xaddidaaddaas ayaa sidoo kale loo arkayay mid aan waafqsaneyn dastuurka Tunisiya ee la dhaqan galiyay sanadkii 2014-kii, kaasoo uu sabab u ahaa kacdoonkii loo yaqaannay gugii carabta.

Kooxaha u dooda xuquuqda aadanaha ee ka howlgala Tunisiya ayaa iyana in muddo ah u ol’oleynayay in meesha laga saaro xeerka isku diidaya haweenka muslimiinta ah iyo ragga aan muslimiinta ahayn.

Amarka ay madaxtoooyadu hadda soo saartay ayaa u dhaqan galaya si deg deg ah, lammaanuhuna waxay xor u yihiin inay warqadahooda meherka ka diiwaan galiyaan xafiisyada dowladda.

Muhiim ma tahay tallaabadan?

Sida ay sheegtay Rana Jawad, oo BBC News uga soo warranta magaalada Tunis, dad badan oo reer Tunisiya ah ayaa tallaabadan u arka guul kale oo laga gaaray hirgalinta xuquuqda haweenka ee waddankaas.

Waxay arrintan Tunisia ka dhigeysaa waddankii ugu horreeyay ee ka tirsan bariga dhexe iyo waqooyiga Afrika oo laala sharciga guurka ee waafaqsan diinta ugu weyn ee waddanka laga heysto.

Horay waxaa ragga muslimiinta ah ee dalkaas loogu oggolaa inay guursadaan haweenka aan muslimiinta ahayn.

Dalka Tunisiya waxaa ku nool dad Yuhuud ah iyo masiixiyiin tiro yar ah, mana cadda sida sharciyada guurka xaddidaya loo waafajin jiray.

Bishan Luulyo gudaheeda, baarlamaanka Tunisia ayaa meel mariyay sharci cusub oo soo afjaraya xeer horay u dhigayay in ragga kufsiga geysta ay ciqaab walba ka badbaadaan haddii ay guursadaan gabdhaha ay kufsadeen.

Ururka Al-Shabaab ayaa durba sheegtay Mas’uuliyadda weerar iyo qaraxyo lagu qaaday Hotel ku yaal Magaalada Kismaayo ee Caasimadda kumeel gaarka ah ee Maamulka Jubbaland.

Jugta qarax xooggan ayaa gelinkii dambe ee maanta ka dhacay Hoteel ammaankiisa si aad ah loo ilaaliyo oo ay deganyihiin siyaasiyiin iyo mas’uuliyiin katirsan maamulka Jubbaland.

War rasmi ah oo kasoo baxay Xarakada Al-Shabaab  ayaa lagu sheegay in xoogagoodu ay weerar xooggan ku qaadeen Hoteelka Cascaseey

“Mujaahidiinta ayaa camaliyad istish-haadi iyo Inqimaasi ah ku qaaday mid kamida Hoteellada ay deganyihiin saraakiisha maamulka Jubbaland” ayaa lagu yiri war kooban oo Al Shabaab kasoo baxay.

Wararka ayaa intaas ku daraya in dagaalyahannada weerarka qaaday ay si buuxda ula wareegeen gacan ku heynta Hoteelka Cascaseey halkaas oo ay ka wadaan toogasho.