Amiirad Haya Bint al-Hussein, oo ah xaaska Amiirka Dubai Sheikh Mohammed Al Maktoum, ayaa ninkeeda isaga tagtay sababa aan la garan, iyada oo dhacdadaasi lagu tilmaamay tii ugu horreysay oo ka dhacday aqalka looga arrimiyo iisu tagga Imaaraadka Carabta.

Amiiraddu waxay sheegtay iney guri ku yaalla bartamaha magaalada London ay ku sugan tahay.

Amiiradda ayaa la sheegay in horraantii sannadkan ay u baxsatay dalka Jarmalka halkaas oo ay magangalyo weydiisatay, kadibna ay aaday magaalada London oo ay ku leedahay guri weyn.

Ila wareedyo xog ogaal ah ayaa BBC-da u sheegay iney Amiirad Haya nafteeda u cabsatay maadaamaa ay iisu diyaarineysay iney ninkeeda maxkamad soo taagto.

Halkey ku soo barbaartay?

Amiirad Haya waxay dhalatay May 1974. Aabbaheed waa boqor Xeseenka Urdun, hooyadeedna waa boqorad Caalia al-Xuseen. Seddex jir ayey ahayd marki hooyadeed ay ku dhimatay shil diyaaradeed oo ka dhacay koonfurta dalka.

Haya bint Al-Xuseen waxay sheegtay in dhimashada hooyadeed ka dib ay aad u murugootay, oo ay joojisay inay dadka dhex-gasho, ka dibna aabbaheed, Boqor Xuseen, ayaa siiyay Faras, sidaasna waxay ku noqotay qof aad uga hela fardaha iyo tartamada la xiriira.

Amiirad Haya Bint Al-Xuseen waxay isku aabe yihiin boqorka haatan Urudun, Cabdalla Bin Al-Xuseen.

Amiiradda carruurnimadeedi ugu badneyd waxay ku soo qaadatay dalka Britain.

Amiirad Haya ayaa haatan ah 45 jir, waxay wax ku baratay dalka Britain, oo waxay ka soo qalinjebisay Jaamacadda Oxford, oo ah halka ay ka soo baxeen inta badan madaxda Britain iyo dunidaba.

Mar sii horresya Amiirad Haya waxay sheegtay iney aad u jeceshahay shiishka iyo waditaanka gawaarida waaweyn, iyada weliba intaa ku dartay iney tahay haweeneyda keli ee dalka Urdun ka haysata leysanka waditaanka gawaarida waaweyn.

Waxay takhasus aad u dheer u leedahay farda fuulka iyada oo guud ahaanba ciyaaraha xiiseyso, markay da’ddedu 20-ka madaxa la gashayna waxay u biya shubatay iney noqoto ciyaaryahan farda fuulka tartan ku gala.

Tartannada caalamiga iney ka qayb qaadatana waxaa lagu ogaaday ciyaarihi Olombikada ee 2000 lagu qabtay magaalada Sydney iyada oo xilligaasi sidday calanka dalkooda.

‘Waan nasiib badanahay inaan isaga ku dhawaado’

10-ka bisha April 2004-tii, iyada oo 30 jir ah ayey Amiirad Haya guursatay Shekh Mohammed oo xilligaasi ahaa Madaxweyne ku xigeenka iyo Ra’isal wasaaraha Isutagga Imaaraadka Carabta, wuxuuna noqday madaxa Dubai. Amiir Mohamed xilligaa wuxuu ahaa 53 jir waxayna u ahayd xaaski lixaad oo uu guursado wuxuuna xaasas kala duwan uu ka dhalay 23 carruur ah.

Si la mid Amiirad Haya isaguna wuxuu ahaa mid aad u jecel farda fuulka waana aasaasaha ahna mulkiilaha madasha tartanka farda fuulka caalamiga ee Godolphin. Waxayna labada lammaane isku guursadeen oo uu arooskooda ka dhacay xaflad aroos oo lagu qabtay Cammaan.

Amiirad Haya muddadi ay Amiir Shekh Mohammed la nooleyd waxay ka hadli jirtay iey xiriir wanaagsan la leedahay seygeeda Sheik Mohamed oo wax dhib ah ka jirin, waxayna ku muujin jirtay sawirro quruxbadan oo ay ku tilmaameyso iney noolasheeda ku faraxsan tahay.

“Maalin walba waan la yaabaa waxa uu sameeynayo” ayey tiri, mar ay Amiirad Haya la hadleysay wargeyska arrimaha dumarka ka faallooda sanadki 2016-kii. “Maalin walbana waxaa ilaahey uga mahadin jiray nasiibka uu ii siiyey inaan Amiirka noolal la wadaago.”

Balse waxay arrintani cusub soo ifbaxday sanadki hore Sheikha Latifa oo uu dhalay Sheikh Mohammed iney isku dayday iney dalka ka baxsato. Muuqaal ay baraha bulshada ku faafisay Amiiradda Sheikha oo 33 jir ah waxay sheegtay iyada iyo qoyskeeda iney aragtida iyo dookhaba ay ku kala duwanaadeen “oo ay xorriyaddeeda iyo rabiytaankeedaba ay ka helin”, iyada oo cadaadiska ay qoyskeeda kala kulanta ku tilmaantay xadgudub baahsan.

Ugu dambeyntina waxaa la sheegay iney Sheikha Latifa ayaa dhanka badda uga baxsatay Imaaraadka iyada oo uu baxsashada gacan uu ka sii nayey nin Faransiiska u dhashay, hase yeeshee ciidamada ilaalada badda ayaa badda Hindiya ka soo qabtay oo Dubai dib ugu soo celiyey.

Bishi December0na waxaa la shaaciyey sawir muujinaya iyada oo garab fadhida madaxweynihi hore ee Irish Mary Robinson oo Imaaraadka booqasha ku timid.

Hay’adaha ay quseeysa arrintan ee Dubai waxay diideen inaan Sheikha Latifa “wax xad gudub ah aan loo geysan” haddana “ay Dubai ku nabad qabto”. Waxayna Amiira Haya ay xilligaasi sheegtay “in hadalka hay’adaha Dubai ka soo yeeray aan la rumeysan karin ayna ka fogtahay xaqiiqda dhabta ah ee jirta.”

Balse hadda, lix bilood kaddib ilo wareedyo ku dhaw Amiirad Haya waxay BBC u sheegeen iney Amiirad Sheikha ay ka baxsatay cadaadiska ay kala kulanto ninkeeda iyo qoyska intiisa kalaba. Waxayna sheegtay inuu ammaankeeda sugnaaneyn haddii ay Dubai sii joogto waxayna marki hore u baxsatay Jarmalka inta ay Britain aadin ka hor.

Hase yeeshee, ninka qaba Sheikha Latifa wax jawaab ah kama bixin eedda ay xaaskiisa u soo jeedisay ee ay ku sheegtay inuu Amiirka iyo qoyka guud ahaanba ay u geysteen.

Sheekh Maxamed ayaa bartiisa Instagram soo dhigay tix uu si caraysan ugu eedeeyay haweeney aanu magacaabin oo uu sheegay inay khiyaantay.

Prince Haya oo sheegtay iney ku noolan doonto guri ay ku leedahay Kangstan Palace oo ay qiimahiisu ku kaceyso $107 milyan oo doolar, ayna iisu diyrineyso dagaal dhanka sharciga ah iney ka billaawdo Maxkamadda sare ee daa UK.

Taariikhda dalka Singapore waxaa marki ugu horreysay madaxweyne ka noqotay haweeney muslim ah, sida laga soo xigtay wargayska Huffpost.

Xalima Yacquub, waa haweenay Muslim ah oo xirato xijaabka ayaa noqonaysa madaxweynihii Sideedaad ee dalka Singapore.

Xaliima ayaa ahayd musharaxa kaliye ee buuxiyey shuruudaha qofka xilka qabanaya xilka madaxtinimo lixda sanno ee soo socota.

Doorashadan ayaa gaar ahaan waxa isugu soo haray musharixiin ka soo jeeda qaybaha bulshada ee laga tiro badan yahay.

Qowmiyadda Malay ee ay ka soo jeeddo Xalima ayaa ah 13% boqolkiiba marka la barbardhigo shacabka dalka oo gaaraya 3.9 milyan.

Xalima waxay si rasmi ah ku noqoneysaa madaxweynaha iyada oo aanan doorasho la qaban, arrintaasi oo muran badan ka dhex abuurtay bulshada dhexdeeda.

” Waxaan kaliye balanqaadayaa inaan sameyn doono wax walba oo bulshada u wanaagsan taasina ma badelayso inay doorasho dhacdo ama aysan dhicin,” Xalima ayaa tiri, sida lagu xusay wargeyska Channel News Asia.

Waa Tumaa Xaliima Yacquub?

Xaliima Yacquub oo hadda ah madaxweynaha dalka Singapore waxay dhalatay 23-ka August 1954-kii. Horayna waxay uga soo tirsaneyd xisbiga APP.

Iyada oo soo qabatay xilalka ay ka mid yihiin guddomiyaha baarlamaanka dalka Singapore inta u dhaxeysay 2013-2017.

2001-2015-kiina waxay ahayd xildhibaan ka tirsan baarlamaanka dalkaasi iyada oo mataleysay goob doorashada Jurong.

Haddaba Xaliima 7-da bisha Augsut 2017-dii waxay iska casishay xilki guddoomiyaha baarlamaanka, xildhibaannimadii iyo xubinnimadi xisbiga PAP, si ay isugu soo taagto doorashada madaxweynanimada dalka Singapore ee dhaceysay 2017-kii.

Doorashadi madaxweynanimadana Xaliima Yacquub wey ku guuleysatay waxaana loo dhaariyey xilki madaxweynanimada isla sanadki 2017-kii.

Waaliddiinta Xaliima, aabaheed wuxuu ka soo jeedo Muslimiinta Hindiya halka hooyadeedna ay ka soo jeeddo Malay.

Haweenaydan oo ah 63 jir ayaa ah Guri-dambeys qoys ka kooban shan qof, waxa la sheegay inay hooyadood ay soo korisay aabo la’aan.

Aabbaheed oo ahaa waardiye wuxuu u dhintay wadna xanuun iyada oo 8 jir ah, kaddib iyada iyo afar carruur ah ay wada dhasheen waxaa rajanima ku soo korisay hooyadeed.

Noolasha qoyskooda oo aad u adkaa awgeed waxay Xaliima suuqa ku iibin jirtay bariis si ay hooyadeed iyo carruurta ka yaryar ay u gacan qabato.

Dugsiga hoose ee waxbarashada waxay ku soo qaadatay dugsiga Singapore Chinese Girls School, dugsi sarana waxay kaga baxday Tanjong Katong girls, waxbarashadeeda sarana waxay ku soo qaadatay jaamacadda Singapore iyada oo baratay culuunta Sharciga shahaadada koobaad iyo tan labaadba ka qaadatay.

Inta ay siyaasadda ku biirinna waxay ku soo shaqeyn jirtay sharci yaqaan, 1992 waxay agaasime ka noqotay machadka daraasaadka arrimaha shaqalaha Singapore.

Xaliimo waxay guursatay oo ay shan carruur ah u dhashay Mohammed Abdullah Alhabshee oo Malay iyo Carab iska dhal ah.

Dalka Singapore, ra’iisul wasaaraha ayaa ah qofka ugu awooda badan dalka, madaxweynaha awood sidaas u weyn ma lahan, hase yeeshee waxa uu leeyahay awoodo muhiim ah.

Baarlamaanka dalka Singapore ayaa 2016-kii go’aansaday in xilka madaxweynaha la siiyo qowmiyado gaar ah haddii muddo 30 sano ka badan aysan u helin fursad ay ku noqdaan madaxweyne. Markii ugu danbaysay ee uu qof ka soo jeedo qowiyadda Malay uu madaxweyne ka noqdo dalka Singapore ayaa aheyd sanndkii 1970.

Inkasta oo dhaxalsugaha Sucuudiga Maxamed Binu Salmaan uu isku dayayaa in uu wanaajiyo wajiga iyo fikradda laga heysto boqortooyada Sucuudiga, balse ma ahan arrin ku filan in ay qanciso dad badan.

Dad muslimiin ah oo tiradooda isa soo tarayso ayaa ku baaqaya in la qaadoco aaditaanka xajka oo ka mid ah tiirarka Islaamka, sababtoo ah waxa ay ku doodayaan in lacagta uu Sucuudiga ka sameeyo xajka uu u isticmaalo dagaalada Yemen ee dadka badan ku dhamaadeen iyo meelo kale.

Sida ay qoreyso majaladda Foreign Policy, dadka ku baaqaya waxaa ka mid ah mustiga reer Liibiya ee suniyiinta dalkaas madaxda u ah Sadiiq Al-Qariyaani iyo Sheekh Yuusuf Al-Qardhaawi.

Sheekh Qardhaafi ayaa yiri “Quudinta muslimiinta baahan, daweynta bukaanka, iyo siinta hoyga ee dadka ayaa xag Alle ku qiimo badan halkii lacagta Xajka lagu bixin lahaa”.

Mid ka mid ah waxyaabaha muslimiinta sida weyn uga xumaadeen ayaa ah dilkii foosha xumaa ee loo geystey wariyihii Jamaal Khaashuqji.

Awoodda Sucuudiga oo kaliya kuma tiirsana shidaalka iyo quwadda militari ee ay leedahay, balse sidoo kale waxa ay ka heleysaa saameynteeda diimeed, iyada oo sannad kasta ay dalkaas xajka u tagaan labo malyan iyo saddex boqol oo kun oo muslimiin ah iyo kuwa kasii badan oo u taga cumrada.

Tan waxa ay keentay in muslimiinta adduunka intiisa badan ay Sucuudiga ugu tiirsanaadaan fatwooyinka diinta iyo waliba faafinteeda.

Markii uu kacaanka islaamka ka dhacay Iran 1979-kii, Sucuudiga waxa ay biloowday mashruuc balaaran oo ay adduunka ugu faafinayso mad-habteeda iyo fahamkeeda gaarka ah ee diinta Islaamka, waxaana ku baxday balaayiin doolar.

Sidoo kale Sucuudiga waxa ay muddo dheer isku dayaysay in ay noqoto dalka ugu awoodda badan ee Bariga Dhexe, balse waxaa taas lid ku noqday dowladda Iran oo kaliya.

Gabood falada uu Sucuudiga geysto ayaa keenay in Maraykanka iyo Ingiriiska ay wax ka badelaan heshiisyadii ay hubka uga gadayeen Sucuudiga, gaar ahaan hubka casriga ah.

Fatwada Sheekh Al Qaryaan wax badan ayay kaga duwantahay kuwii hore, waxa hadda si wadajir ah u aqbalaya dad ku kala duwan madaahiibta islaamka, oo sunni iyo shiicaba isugu jira.

Olole laga bilaabay baraha bulshada, gaar ahaan Twitter-ka ayaa waxaa hal qabsi looga dhigay #HalaQaadocoXajka, waxaana lasii faafiyay wax ka badan 16 kun oo jeer.

Bishii June, ururka suniyiinta dalka Tunisia ayaa ku baaqay in la qaadoco xajka, iyaga oo ku dooday in lacagta cibaadada lagu soo guto ay ku dhacdo jeebka boqortooyada, waxayna doontana ay ku samayso.

Sannad kasta waxaa boqortooyada Xajka kasoo gala $12 bilyan oo doolar, taas oo ah boqolkiiba 20% daqliga dalkaas ee aanan shidaalka ka imanin.

Sucuudiga laftiisa ayaa siyaasadaynaysa arrimaha xajka, waxayna dhowaan Makka ka hor istaagtay muwaadhiniinta Qatar iyo Iran kadib khilaafkii dublamaasiyadeed ee dalalkan ka dhex qarxay.

Mid ka mid ah Imaamyada Xaramka Sheekh Cabdiraxmaan Sudeys ayaa isaga oo khudbad jeedinaya sannadkii hore sheegay in aysan banaanayn in dadka muslimiinta ah ay ka hor imaadaan dhaxalsuge Maxamed Bin Salmaan.

Booliiska Kenya ayaa toogasho ku dilay 21 ruux oo oo ay ku eedeeyeen in ay dambiileyaal yihiin, arrintaasina waxay dhacday tan iyo bishii Agoos ee sannadkii hore, sida ay sheegtay hay’adda xuquuqda aadanaha u dooda ee Human Rights Watch oo waraysiyo la yeelatay qoysaskii dadkaas iyo dad goob joogeyaal ah.

“Booliiska ayaa xira dad aan hubaysnayn ka dibna toogta, booliiska iyo waaxda daba gashagasha ficillada booliiskuna wax badan kama qabtaan sidii arrantaas loo joojin lahaa,” ayay tiri Otsieno Namwaya oo ka tirsan hay’adda xuquuqda aadanaha u doodda ee Human Rights Watch.

Billawgii sannadkan BBC ayaa barnaamij ka diyaarisay koox looga shakiyay in ay dadka laayaan oo booliiska Kenya ka tirsan, waxaa lagu eedeeyay in ay Facebook-ga isticmaalayeen si ay u bartilmaameedsadaan una dilaan dhallinyarada ay rumaysan yihiin in ay ka tirsan yihiin burcadda.

Hay’adda xuquuqda aadanaha u doodda ee Human Rights Watch waxay sheegtay in ay ogaatay in saddex maalmood gudahood ay booliisku ku dileen 7 ruux oo ay sheegeen in ay falal dambiyeedyo ka wadeen deegaanka Mathare ee caasimadda ka tirsan, arrintaasina ayaa dhacday bishii Abriil.

Afhayeenka booliiska Charles Owino ayaa HRW u sheegay in ay tahay in waaxda dusha kala socota shaqada booliiska ay baaritaan ku samayso eedaymaha la soo jeediyay.

“Askari kaste oo sharciga jabiya waxaa waajib ah in uu shaqsi ahaan u wajaho cawaaqibka dambigii uu galay” ayay ka soo xigatay hay’dda Human Rights Watch.

Hoos ka daawo warbixin ay horay u diyaarisay laanta afka Soomaaliga ee BBC.

DAAWO BBC SOMALI: